Jak działa antykoncepcja awaryjna i jak dostać receptę na tabletkę „dzień po”?

Antykoncepcja awaryjna stosowana jest w celu ochrony przed zajściem w nieplanowaną ciążę. Jest ona przeznaczona na wyjątkowe sytuacje, gdy dojdzie do współżycia bez zabezpieczenia antykoncepcyjnego lub zaistnieje obawa, że stosowane zabezpieczenie mogło być nieskuteczne. W Polsce tabletki „dzień po” są dostępne wyłącznie na receptę.

Hormonalne środki z grupy antykoncepcji awaryjnej działają jeszcze przed zajściem w ciążę. Ich zadaniem jest niedopuszczenie do ciąży, a można to osiągnąć między innymi przez opóźnienie lub zahamowanie owulacji. Gdy owulacja pojawi się później, plemniki mogą nie zdążyć zapłodnić komórki jajowej, zanim obumrą. Antykoncepcja awaryjna nie przerywa natomiast istniejącej już ciąży. E-receptę na tabletkę „dzień po” mogą otrzymać od lekarza tylko osoby, które nie mają żadnych przeciwwskazań. Warto zrealizować ją jak najszybciej, gdyż tabletki „po” są najbardziej skuteczne, gdy przyjmie się je w możliwie najkrótszym czasie od ryzykownego współżycia. Co jeszcze należy wiedzieć o tabletkach „dzień po”? Jak można dostać e-receptę na tabletkę „dzień po” i kto nie może jej otrzymać?

Czym jest antykoncepcja awaryjna?

Antykoncepcja awaryjna, zwana też antykoncepcją ratunkową czy tabletkami „po” lub „dzień po”, to metoda na uniknięcie nieplanowanej ciąży, jeśli dojdzie już do współżycia z uwolnieniem plemników do dróg rodnych kobiety. Antykoncepcja ratunkowa jest przeznaczona do sporadycznego przyjmowania i stosuje się ją w przypadku odbycia stosunku bez zabezpieczenia lub w przypadku uzasadnionej obawy, że stosowana wówczas antykoncepcja mogła okazać się zawodna. Nie jest to rodzaj antykoncepcji przeznaczony do stosowania jako podstawowa metoda ochrony przed poczęciem, jednak tabletka „24 h po” może okazać się przydatna w sytuacjach awaryjnych. Jeśli ciąża nie jest na danym etapie planowana, na co dzień polecane są takie metody antykoncepcyjne jak prezerwatywy, tabletki antykoncepcyjne, plastry antykoncepcyjne, wkładki domaciczne itp. Żadna z tych metod nie zapewnia jednak 100% ochrony przed ciążą, nawet wazektomia, która jest uważana za jedną z najbardziej skutecznych. Gdy istnieje podejrzenie, że wspomniane metody mogły nie zadziałać skutecznie, pomocna może się okazać właśnie antykoncepcja ratunkowa.

W społeczeństwie wciąż krąży przekonanie, że tabletki „po” mogą stanowić formę aborcji, przez co pojawia się wiele obaw moralnych związanych z ich stosowaniem czy nawet wystawianiem na nie e-recept. Warto jednak podkreślić, że jest to błędne przekonanie. Antykoncepcja awaryjna nie jest bowiem metodą na „pozbycie się” wczesnej ciąży, gdyż nie ma działania poronnego – podstawą jej działania jest niedopuszczenie do zajścia w ciążę. Działa głównie jako „ostatnia deska ratunku”, by do ciąży nie doszło – jeśli natomiast już do niej dojdzie, nie spowoduje jej terminacji.

Antykoncepcję awaryjną wprowadzono już w latach 60., przy czym początkowo znacznie różniła się od tej znanej obecnie. Najpierw bazowała na wysokich dawkach estrogenu, a z czasem na innych składnikach aktywnych. Stosowane obecnie substancje aktywne na rynku pojawiły się stosunkowo niedawno. Jednodawkowy lewonorgestrel wprowadzono po 2000 roku (składnik aktywny tabletek Escapelle), a octan uliprystalu po 2009 roku (składnik aktywny tabletek ellaOne). W 2015 roku w Polsce antykoncepcja awaryjna ellaOne dostępna była bez recepty, jednak od 23 lipca 2017 roku wszystkie typy antykoncepcji awaryjnej w Polsce są sprzedawane wyłącznie po okazaniu wystawionej przez lekarza recepty.

Antykoncepcja awaryjna – działanie

Przyjęcie tabletki „dzień po” ma na celu zminimalizowanie ryzyka zajścia w ciążę po ryzykownym stosunku seksualnym. Tabletka „dzień po” przede wszystkim ma za zadanie opóźnić lub zahamować owulację. Oczywiście dostępne na rynku tabletki „po” różnią się składnikami czynnymi, a zatem i mechanizmami ich działania, jednak łączy je jedno – działają na etapie, gdy do ciąży jeszcze nie doszło.

Octan uliprystalu, który można znaleźć w tabletkach ellaOne, jest syntetycznym modulatorem selektywnym receptora progesteronowego. Ma wysokie powinowactwo do tego receptora, co znów ma wpływ na aktywność progesteronu. Progesteron jest natomiast naturalnym hormonem występującym w organizmie kobiety – ważnym dla przebiegu owulacji. Działanie octanu uliprystalu przyjętego w odpowiedniej dawce prowadzi zatem do opóźnienia owulacji. Jeśli komórka jajowa zostanie uwolniona później, plemniki w drogach rodnych kobiety mogą nie dożyć do czasu jej możliwego zapłodnienia, a to znów zmniejsza ryzyko zajścia w ciążę. Przyjęcie leku pozwala „zyskać na czasie”, by plemniki obumarły, zanim komórka jajowa zostanie uwolniona. Jeśli natomiast chodzi o lewonorgestrel, uważa się, że substancja ta odpowiada za zapobieganie owulacji i zapłodnieniu, jeśli doszło do współżycia w okresie przedowulacyjnym.

Należy jednocześnie mieć na uwadze, że tabletki „dzień po” mogą ochronić przed nieplanowaną ciążą w sytuacji awaryjnej, jednak nie chronią przed chorobami przenoszonymi drogą płciową. Bezpieczny seks to nie tylko ochrona przed nieplanowanym w danym momencie poczęciem, ale też ochrona przed chorobami wenerycznymi. Jeśli kobieta nie ma stałego partnera seksualnego, powinna korzystać z prezerwatywy, a do tego regularnie badać się pod kątem chorób przenoszonych drogą płciową.

Jak stosować tabletki „dzień po”?

Antykoncepcja awaryjna wymaga stosowania w sposób zgodny z zaleceniami, w przeciwnym wypadku jej skuteczność może być wątpliwa. Tabletki „dzień po” należy przyjmować wyłącznie w określonym czasie od odbycia ryzykownego stosunku. Maksymalny czas na przyjęcie pigułki „po” różni się, zależnie od zawartej w niej substancji aktywnej. Jeśli chodzi o tabletki ellaOne, kobieta ma maksymalnie 120 godzin (5 dni) na połknięcie pigułki od czasu odbycia stosunku bez zabezpieczenia czy z zawodnym zabezpieczeniem. Czas na przyjęcie tabletki Escapelle jest krótszy – pigułkę należy połknąć maksymalnie w 72 godziny (3 dni) od ryzykownego stosunku, przy czym rekomenduje się, aby (jeśli to możliwe) połknąć pigułkę w pierwszych 12 godzinach od współżycia.

Tabletki „dzień po” można przyjmować z posiłkiem lub niezależnie od niego – ważne, by zostały zażyte możliwie jak najszybciej. Jeśli natomiast zdarzy się, że w pierwszych 3 godzinach od połknięcia pigułki „po” wystąpią u kobiety wymioty, zalecane jest ponowne przyjęcie nowej pigułki. W tym przypadku istnieje bowiem ryzyko, że tabletka (lub jej część) została usunięta z organizmu, zanim jeszcze zaczęła odpowiednio działać.

Czy tabletki „dzień po” przerywają ciążę?

Antykoncepcja awaryjna jest stosowana w celu niedopuszczenia do ciąży, a jej podstawowe działanie wiąże się z opóźnianiem lub hamowaniem owulacji. Opóźnienie owulacji sprawia, że komórka jajowa zostanie uwolniona później, niż miałoby to naturalnie wystąpić, a w konsekwencji plemniki nie będę w stanie jej zapłodnić, gdyż ich zdolność przeżycia w drogach rodnych kobiety jest ograniczona. Przyjmowanie antykoncepcji awaryjnej jest przeciwwskazane w przypadku kobiet z rozpoznaną ciążą lub ciążą podejrzewaną, przy czym nie ma dowodów na szkodliwy wpływ tabletek „dzień po” na płód czy przebieg ciąży. Antykoncepcja awaryjna nie powoduje przerwania ciąży już istniejącej i nie należy jej traktować jako poronnej.

Tabletki „dzień po” – skuteczność ochrony przed ciążą

Zarówno tabletki ellaOne, jak i tabletki Escapelle wyróżniają się wysoką skutecznością ochrony przed nieplanowanym poczęciem. Skuteczność działania antykoncepcji awaryjnej jest ściśle związana z prawidłowym sposobem jej przyjęcia, dlatego bardzo ważne, by przestrzegać zaleceń podanych w ulotce. Jednocześnie należy mieć na uwadze, że antykoncepcja ratunkowa nie zapewnia 100% gwarancji, że do ciąży nie dojdzie. Zdarza się, że kobiety zachodzą w ciążę, mimo przyjęcia w porę tabletki „po”. Można znaleźć informacje, że 2 kobiety na 100, które przyjmą tabletkę ellaOne, zachodzą w ciążę. Badania kliniczne z 2001 roku wskazują natomiast, że skuteczność lewonorgestrelu przyjętego w jednorazowej dawce 1500 µg (jak w Escapelle) wynosi 84%.

Na skuteczność tabletek „po” negatywnie wpływa czas, który upłynie od współżycia – im później została połknięta pigułka, tym gorzej. Pojawienie się wymiotów w pierwszych 3 godzinach od połknięcia pigułki również może sprawić, że nie zadziała ona w odpowiedni sposób. Możliwe są ponadto interakcje z niektórymi lekami, w tym takie, gdzie inny lek negatywnie wpływa na skuteczność tabletki „dzień po” – przykładem mogą być leki na padaczkę czy gruźlicę, a także niektóre leki przeciwgrzybicze, leki na zakażenia wirusem HIV czy ziele dziurawca. Ograniczone dane wskazują również na zależność między wysokim BMI a skutecznością antykoncepcji hormonalnej.

Ze względu na to, że skuteczność ochrony przed ciążą w przypadku antykoncepcji awaryjnej nie jest 100%, kobieta powinna zachować czujność i zwrócić uwagę na symptomy, które mogłyby wskazywać na wczesną ciążę. Niepokojące powinno być zwłaszcza opóźnienie miesiączki o więcej niż 5 dni.

Tabletki „dzień po” w Polsce – legalność i dostępność

Antykoncepcja awaryjna jest w naszym kraju legalna, jednak dotyczy grupy leków, które nie są dostępne w ogólnej sprzedaży. Tabletka „dzień po” w Polsce jest dostępna wyłącznie na receptę, co oznacza, że nie kupimy jej w aptece „od ręki”. Jak dostać tabletkę „dzień po”? Należy zgłosić się wcześniej do lekarza, który po wywiadzie medycznym podejmie decyzję o zasadności zastosowania leku przez pacjentkę i sprawdzi medyczne kwestie bezpieczeństwa przyjęcia przez nią danego środka. Innymi słowy, na podstawie informacji zebranych w wywiadzie medycznym, lekarz sprawdzi wskazania i wykluczy obecność ewentualnych przeciwwskazań do przyjęcia leku przez kobietę. Jeśli nie będzie mieć zastrzeżeń medycznych, powinien wystawić pacjentce e-receptę.

E-recepta na tabletkę „dzień po” – kto może otrzymać?

E-receptę na tabletkę awaryjną może otrzymać pacjentka ze wskazaniami i brakiem przeciwwskazań. Wskazaniem do skorzystania z antykoncepcji ratunkowej jest uzasadnione ryzyko zajścia w nieplanowaną ciążę po niedawno odbytym stosunku seksualnym. Kiedy konkretnie może być przepisana pacjentce tabletka „dzień po”? E-recepta na antykoncepcję awaryjną może być wskazana, jeśli:

• doszło do gwałtu lub współżycia bez zabezpieczenia;
• korzystano z antykoncepcji, jednak są podstawy do podejrzeń, że jej skuteczność może być wątpliwa:
  • prezerwatywa pękła lub zsunęła się;
  • kobieta nieprawidłowo (w tym nieregularnie) przyjmowała tabletki antykoncepcyjne lub pominęła kilka z nich;
  • pojawiły się okoliczności, które mogły wpłynąć na skuteczność stosowanej metody antykoncepcyjnej (np. obfite i długotrwałe wymioty oraz biegunka przy tabletkach antykoncepcyjnych, długotrwała antybiotykoterapia przy tabletkach antykoncepcyjnych, przyjmowanie innych leków wchodzących w interakcje z tabletkami antykoncepcyjnymi);
  • odklejenie się plastra antykoncepcyjnego;
  • wypadnięcie wkładki domacicznej.

Tabletka „po” może być również potrzebna, jeśli kobieta korzysta z kalendarzyka i źle wyliczyła swoje dni płodne. Kolejny przykład to wytrysk na zewnętrzne okolice intymne w okolicy pochwy (możliwość manualnego przeniesienia plemników) czy „wypadek” przy stosunku przerywanym (który to i tak sam w sobie nie jest skuteczny, jeśli chodzi o zapobieganie ciąży, gdyż pewna ilość plemników jest obecna w preejakulacie).

Tabletka „dzień po” a karmienie piersią

Laktacja i karmienie piersią nie stanowią przeciwwskazania do stosowania antykoncepcji awaryjnej. Jednocześnie trzeba jednak wiedzieć, że zarówno lewonorgestrel, jak i octan uliprystalu przenikają do mleka matki. Jeśli zatem kobieta musi skorzystać z antykoncepcji awaryjnej, powinna na określony czas zrezygnować z podawania dziecku piersi. W przypadku tabletek Escapelle zaleca się odstawienie dziecka od piersi na przynajmniej 8 godzin od przyjęcia pigułki. Najłatwiej przystawić dziecko do piersi i bezpośrednio potem przyjąć pigułkę „po”. Jeśli chodzi o tabletki „dzień po” ellaOne, zalecany czas odstawienia dziecka od piersi po przyjęciu leku to 1 tydzień. W tym przypadku w celu utrzymania laktacji można posiłkować się laktatorem, jednak nie powinno się podawać dziecku odciągniętego mleka.

Recepta na tabletkę „dzień po” – kto wystawia?

W naszym kraju tabletka awaryjna nie może być kupiona w aptece „od ręki” – niezbędny jest wcześniejszy kontakt z uprawnionym lekarzem i otrzymanie od niego dokumentu uprawniającego do zakupu, czyli e-recepty. Darmową receptę na tabletkę „dzień po” może wystawić pacjentce każdy lekarz, bez względu na jego specjalizację. Oznacza to, że tabletka „dzień po” w Polsce nie musi być przepisana wyłącznie przez lekarza ginekologa. Jeśli pacjentce zależy na czasie i nie może umówić się w dogodnym terminie do ginekologa, ma możliwość zgłoszenia się też do lekarza innej specjalizacji, w tym do lekarza rodzinnego czy lekarza przyjmującego w ramach nocnej i świątecznej opieki medycznej. Jest to duże ułatwienie, biorąc pod uwagę fakt, że skuteczność antykoncepcji awaryjnej w kontekście ochrony przed nieplanowaną ciążą ściśle powiązana jest z czasem, jaki upłynie od stosunku do połknięcia pigułki „po”.

Jak dostać e-receptę na tabletkę dzień po?

Wcześniej podkreślono już, że darmową receptę na tabletkę „dzień po” może otrzymać osoba mająca wskazania i jednocześnie nieposiadająca przeciwwskazań do przyjęcia danego typu antykoncepcji awaryjnej. Po e-receptę można zgłosić się do lekarza zarówno w ramach wizyty na NFZ, jak i w ramach wizyty prywatnej. E-receptę można otrzymać od lekarza również online, w ramach zdalnych konsultacji medycznych, jeśli lekarz uzna to za zasadne i bezpieczne w danym przypadku. E-recepta zawsze jest darmowa, jednak już prywatna konsultacja z lekarzem może wiązać się z koniecznością uiszczenia opłaty.

Czy mężczyzna może dostać receptę na tabletkę „dzień po”?

Nie każdemu może być przepisana tabletka „dzień po”. Recepta nie zostanie wystawiona osobie mającej przeciwwskazania oraz osobie, która nie ma wskazań do przyjęcia antykoncepcji awaryjnej. Odpowiedź na pytanie, czy mężczyzna może dostać receptę na tabletkę „dzień po”, jest zatem negatywna. Mężczyzna nie otrzyma e-recepty na antykoncepcję awaryjną, gdyż nie ma wskazań do przyjęcia tabletki „po”. Nie otrzymuje się nigdy e-recepty na swój PESEL, by przekazać leki komuś innemu. Po e-receptę do lekarza musi zgłosić się zatem kobieta, która chce skorzystać z antykoncepcji awaryjnej.

Czy lekarz może odmówić wystawienia e-recepty na antykoncepcję awaryjną?

W niektórych przypadkach może się zdarzyć, że lekarz odmówi wystawienia e-recepty na antykoncepcję awaryjną. W poprzednim akapicie podano już przypadek braku wskazań do przyjęcia tabletki „po”, ale to nie jest jedyny powód, by nie wystawił on e-recepty. W przypadku występowania przeciwwskazań również nie może być przyjmowana tabletka „po”. Recepta nie zostanie zatem wystawiona kobiecie, która jest nadwrażliwa na składnik czynny lub pomocnicze danego preparatu. Jednocześnie warto wiedzieć, że nadwrażliwość na lewonorgestrel nie wyklucza stosowania octanu uliprystalu (jeśli nie ma innych przeciwwskazań) i odwrotnie – kobieta z nadwrażliwością na octan uliprystalu może otrzymać e-receptę na lewonorgestrel (jeśli nie ma innych przeciwwskazań). Lekarz nie wystawi też e-recepty na tabletkę „dzień po” pacjentce, która jest w ciąży lub podejrzewa, że może w niej być (np. zauważyła, że okres jej się spóźnia).

Tabletki „dzień po” – przeciwwskazania

Omawiając, jak dostać tabletkę „dzień po”, wspomnieliśmy, że leku nie powinny przyjmować pacjentki z przeciwwskazaniami. Przeciwwskazań do stosowania tabletek „dzień po” nie ma wiele, jednak nie każda pacjentka powinna korzystać z tej grupy leków. Bezwzględne przeciwwskazanie stanowi wspomniana już nadwrażliwość na jakikolwiek ze składników leku. Przeciwwskazane jest też stosowanie tabletek „dzień po” w ciąży lub w przypadku podejrzenia ciąży. Lewonorgestrel może nie być wskazany w przypadku pacjentek z ciężkimi zaburzeniami czynności wątroby, poza tym nie zaleca się jego stosowania przez pacjentki o wysokim ryzyku wystąpienia ciąży pozamacicznej (np. ciąża pozamaciczna lub zapalenie jajowodu w wywiadzie). Pacjentki przyjmujące leki lub stosujące je w czasie do 4 tygodni wcześniej powinny poinformować lekarza o rodzajach zażywanych środków – w niektórych przypadkach możliwe jest wystąpienie niekorzystnych interakcji z tabletkami „po” i może być wskazane zastosowanie innej metody zabezpieczenia przed ciążą.

Tabletka awaryjna – skutki uboczne

Decydując się na skorzystanie z antykoncepcji awaryjnej, należy mieć na uwadze, że tabletki „dzień po” mogą działać nie tylko w pożądany, ale również w niepożądany sposób. Możliwe skutki uboczne oraz częstotliwość ich występowania u pacjentek można znaleźć w dołączonej do opakowania ulotce. Skutki uboczne poszczególnych tabletek „dzień po” mogą różnić się między sobą i inna może być też częstotliwość ich występowania – jest to oczywiście związane z różnymi składnikami aktywnymi. Do występujących najczęściej skutków ubocznych antykoncepcji awaryjnej można jednak zaliczyć bóle i zawroty głowy, zaburzenia nastroju, zmęczenie, nudności, wymioty, uczucie dyskomfortu w brzuchu lub ból brzucha, a także bóle pleców i bóle mięśniowe. Antykoncepcja awaryjna może również przyczyniać się do opóźnienia miesiączki, poza tym niekiedy odpowiada za tkliwość piersi czy zmianę obfitości krwawienia miesiączkowego. Pozostałe możliwe działania niepożądane można sprawdzić w ulotce wybranego leku.

Jednocześnie trzeba wiedzieć, że niektóre ze skutków ubocznych tabletek „po” są podobne do objawów wczesnej ciąży. Jeśli zatem pacjentka zaobserwuje u siebie niepokojące objawy, a dodatkowo miesiączka nie pojawi się u niej w terminie, powinna wykonać test ciążowy i skonsultować się z lekarzem.

Antykoncepcja awaryjna a tabletki antykoncepcyjne

Stosowanie tabletek antykoncepcyjnych nie stanowi przeciwwskazania do skorzystania z antykoncepcji awaryjnej. Może być to wręcz zasadne, jeśli kobieta nieregularnie przyjmowała tabletki antykoncepcyjne, zdarzyło jej się pomijać pigułki lub musiała przyjmować jednocześnie leki, które negatywnie wpływają na skuteczność antykoncepcji hormonalnej. Przyjęcie tabletki „dzień po” nie oznacza, że trzeba zrezygnować ze stosowania tabletek antykoncepcyjnych. Trzeba jednak liczyć się z tym, że tabletka „po” może wpłynąć negatywnie na ich skuteczność, zatem zaleca się dodatkowe zabezpieczanie prezerwatywą, aż do momentu wystąpienia kolejnej miesiączki.

Ile kosztuje tabletka „dzień po”?

Jeśli pacjentce zostanie wystawiona e-recepta na tabletkę „dzień po”, może ona zgłosić się po lek do apteki, gdzie – po podaniu czterocyfrowego kodu e-recepty i swojego numeru PESEL bądź po okazaniu kodu kreskowego e-recepty – będzie mogła wykupić lek. To, ile kosztuje tabletka „dzień po”, jest zależne przede wszystkim od rodzaju antykoncepcji awaryjnej, który zostanie przepisany pacjentce oraz od apteki, w której będzie realizowana e-recepta. Tabletki „dzień po” ellaOne są nieco droższe, a ich cena, zależnie od apteki, to około 100 zł. Tabletki Escapelle są tańsze – ich cena to zwykle 40–60 zł. Zarówno w opakowaniu ellaOne, jak i Escapelle znajduje się 1 tabletka – cena dotyczy więc jednorazowej dawki leku.

Bibliografia:

• ChPL i ulotka EllaOne [dostęp online 09.2023]

• ChPL i ulotka Escapelle [dostęp online 09.2023]

• Drejza M., Blek N., Frankowska A., Gawlik M., Olejnik A., Religa L., Antykoncepcja Awaryjna, Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny, Lekarze Kobietom, Warszawa, luty 2020 [dostęp online 09.2023]

• Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego, Zastosowanie lewonorgestrelu w antykoncepcji awaryjnej, 2012 [dostęp online 09.2023]

Warto zobaczyć również:

• Metody leczenia depresji: jak wybrać terapię?
• Czy farmaceuta ma możliwość odmówienia wydania tabletki „dzień po”?
• Sytuacje, w których lekarz może nie przepisać tabletki „dzień po”
• Jak antydepresanty działają na organizm i jakie powodują skutki uboczne?
• Antykoncepcja hormonalna: wady, zalety, skuteczność i skutki uboczne
• Jakie są rodzaje depresji?
• Metody antykoncepcji hormonalnej dostępne w Polsce
• Lista najczęstszych chorób i zaburzeń psychicznych
• Dostępne metody antykoncepcji i ich skuteczność
• Jak działa antykoncepcja awaryjna i jak dostać receptę na tabletkę „dzień po”?

Wybierz odpowiednią e-konsultacje

Encyklopedia leków