Antykoncepcja hormonalna: wady, zalety, skuteczność i skutki uboczne

Antykoncepcja hormonalna jest sposobem na zabezpieczenie się przed nieplanowaną ciążą. Dostępnych jest wiele rodzajów hormonalnych preparatów antykoncepcyjnych, a każdy z nich ma niewątpliwie wiele zalet, choć nie jest również pozbawiony wad. Poszczególne rodzaje antykoncepcji hormonalnej różnią się też skutecznością, sposobem stosowania czy niektórymi skutkami ubocznymi.

Jeśli chodzi o antykoncepcję hormonalną, można wyróżnić środki doustne, dopochwowe (pierścienie), domaciczne (wkładki), naskórne (plastry) i podskórne (implanty), a także domięśniowe (zastrzyki). Każda ze wspomnianych metod wyróżnia się wysoką skutecznością ochrony przed nieplanowanym poczęciem, jednak różnice związane z ich stosowaniem są znaczące, zatem warto przemyśleć swój wybór. Poniżej można znaleźć informacje o poszczególnych metodach antykoncepcji hormonalnej, a także o ich wadach i zaletach, na które dobrze zwrócić uwagę przed podjęciem decyzji o zakupie danego produktu.

Antykoncepcja hormonalna – wskazania i działanie

Świadome planowanie nie sprowadza się tylko do starania o dziecko w okresie, gdy para jest na to gotowa. To również stosowanie metod zabezpieczających przed ciążą, gdy przyszli rodzice nie są gotowi na powiększenie rodziny. Można wyróżnić wiele metod antykoncepcyjnych, z których większość, poza nielicznymi wyjątkami (na przykład prezerwatywy czy wazektomia), jest przeznaczona dla kobiet. Do cieszących się popularnością metod ochrony przed ciążą można zaliczyć antykoncepcję hormonalną.

Poszczególne metody antykoncepcji hormonalnej różnią się oczywiście wieloma cechami, jednak łączy je jedno: antykoncepcja hormonalna dostarcza do organizmu syntetyczne odpowiedniki hormonów płciowych, w tym progesteronu oraz ewentualnie dodatkowo estrogenu, co wpływa czasowo na płodność kobiety. W ten sposób hamowana jest owulacja, a poza tym zachodzą zmiany w konsystencji śluzu szyjkowego utrudniające plemnikom przemieszczanie się. Dodatkowo pojawiają się też zmiany w endometrium macicy.

Dostępne metody antykoncepcji hormonalnej

W Polsce są dostępne różne rodzaje antykoncepcji hormonalnej, dzięki czemu wybór jest szeroki i można dostosować produkt do swoich możliwości i ograniczeń zdrowotnych. Każda z hormonalnych metod antykoncepcyjnych dostępnych na rynku niewątpliwie ma swoje zalety oraz wady – warto je rozważyć, zanim podejmiemy decyzję o korzystaniu z jednej z nich. Wybór dobrze też skonsultować z lekarzem, który może podpowiedzieć, jaki typ antykoncepcji hormonalnej w danym przypadku może się okazać najlepszą z opcji. Jeśli chodzi o antykoncepcję hormonalną, można wyróżnić następujące metody:

• doustne tabletki antykoncepcyjne – mogą być jednoskładnikowe lub dwuskładnikowe. Należy je przyjmować codziennie, zachowując regularność co do godziny. Najczęściej tabletki hormonalne przyjmuje się przez 3 tygodnie, po czym przez kolejny tydzień nie przyjmuje się tabletek lub przyjmuje się tabletki placebo (niehormonalne), co powoduje wystąpienie tzw. krwawienia z odstawienia. Inna opcja to schemat 24+4;

• plastry antykoncepcyjne – alternatywa dla tabletek antykoncepcyjnych. Są dwuskładnikowe: hormony wchłaniają się przez skórę i działają podobnie do tabletek dwuskładnikowych. Plaster przykleja się na tydzień przez trzy kolejne tygodnie (z dokładnością co do godziny), po czym robi się tydzień przerwy (na krwawienie z odstawienia), a następnie rozpoczyna się cykl od nowa;
• hormonalne krążki dopochwowe – kobieta umieszcza pierścień w pochwie samodzielnie. Krążek uwalnia dwa hormony, podobnie jak w przypadku tabletek dwuskładnikowych, które wchłaniają się do krwioobiegu przez nabłonek pochwy. Krążek umieszcza się w pochwie na 3 tygodnie, po czym wyjmuje się go na 7 dni i zakłada nowy;
• zastrzyki antykoncepcyjne – zastrzyk wykonuje się domięśniowo raz na 12 tygodni u lekarza. Zastrzyk jest jednoskładnikowy;
• domaciczne wkładki hormonalne – mają zwykle kształt litery T i są zakładane przez ginekologa raz na 3–5 lat. Wyróżniają się wysoką skutecznością działania. Są jednoskładnikowe;
• implanty antykoncepcyjne – pacjentce wszczepia się pod skórę niewielki implant, który stopniowo uwalnia odpowiednik progesteronu (metoda jednoskładnikowa). Implant zapewnia ochronę antykoncepcyjną na 3–5 lat;
• antykoncepcja awaryjna – nie jest przeznaczona do stosowania jako podstawowa metoda ochrony przed ciążą, jednak może być pomocna w sytuacjach awaryjnych, by zminimalizować ryzyko zapłodnienia, gdy dojdzie do seksu bez zabezpieczenia antykoncepcyjnego lub stosowane zabezpieczenie zawiedzie. Nie jest to metoda poronna – nie powoduje przerwania już istniejącej ciąży.

Skuteczność antykoncepcji hormonalnej

Hormonalne metody antykoncepcji wyróżniają się wysoką skutecznością ochrony przed nieplanowaną ciążą. Wysoka skuteczność zależy jednak od ich prawidłowego stosowania – prawdopodobieństwo zajścia w ciążę rośnie, jeśli kobieta nie będzie stosować wybranej metody w sposób zgodny z zaleceniami – na przykład nie dopilnuje regularności (najlepiej co do godziny) przyjmowania tabletek, przyklejania nowych plastrów itd. Skuteczność antykoncepcji podaje się najczęściej, korzystając ze wskaźnika Pearla, który określa, ile kobiet na 100 współżyjących z zastosowaniem danej metody antykoncepcyjnej zachodzi w ciążę. Przy braku antykoncepcji wskaźnik Pearla wynosi 85. Im niższy jest wskaźnik Pearla dla metody antykoncepcyjnej, tym lepiej, a najskuteczniejsze są metody, dla których wskaźnik Pearla wynosi 2 lub mniej. Jak określa się skuteczność poszczególnych rodzajów antykoncepcji hormonalnej z wykorzystaniem wskaźnika Pearla? Różne źródła podają nieco inne wartości, jednak w większości są one do siebie zbliżone:

• jednoskładnikowe tabletki antykoncepcyjne – wskaźnik Pearla: 0,9;
• dwuskładnikowe tabletki antykoncepcyjne – wskaźnik Pearla: 0,1–0,8;
• plastry antykoncepcyjne – wskaźnik Pearla: 0,5–0,9;
• krążki dopochwowe – wskaźnik Pearla: 0,65;
• spirala antykoncepcyjna – wskaźnik Pearla: 0,1–0,2;
• zastrzyk antykoncepcyjny – wskaźnik Pearla: 0,2–0,5;
• implant antykoncepcyjny – wskaźnik Pearla: 0,05.

Dla porównania wskaźnik Pearla dla prezerwatyw to 3–7, a przy stosunku przerywanym wynosi on 10–35. Niższe wartości wskaźnika podane w danym zakresie dotyczą stosowania tej metody zgodnie z zaleceniami i bez czynników rzutujących negatywnie na jej skuteczność. Niekiedy podaje się też skuteczność antykoncepcji, określając procent kobiet, które nie poczną dziecka, stosując daną metodę – wówczas im wyższy jest procent, tym lepiej.

Skutki uboczne antykoncepcji hormonalnej

Antykoncepcję hormonalną stosuje się przede wszystkim w celu ochrony przed nieplanowaną ciążą. Dodatkowo może ona jednak wpływać na organizm na inne sposoby – zarówno korzystne, jak i niekorzystne. Środki hormonalne bywają pomocne na przykład w walce z trądzikiem czy przy zaburzeniach cyklu. Antykoncepcja hormonalna może mieć jednak również działania niepożądane, z czym należy się liczyć.

Skutki uboczne poszczególnych rodzajów antykoncepcji hormonalnej nie muszą wystąpić u każdej kobiety – różne jest też ich nasilenie u poszczególnych pacjentek. Jednocześnie wspomniane metody antykoncepcji hormonalnej mogą się nieco różnić skutkami ubocznymi i częstotliwością ich występowania – efekty uboczne tabletek antykoncepcyjnych jednoskładnikowych są inne niż skutki uboczne tabletek antykoncepcyjnych dwuskładnikowych. Na tym nie koniec, gdyż plaster antykoncepcyjny czy krążek dopochwowy – z racji omijania drogi pokarmowej przy przyjmowaniu hormonów – mogą mieć jeszcze inne działania niepożądane niż tabletki antykoncepcyjne. Skutki uboczne implantów antykoncepcyjnych również mogą się przedstawiać nieco inaczej itd. Wszystko to należy uwzględnić przy wyborze metody antykoncepcyjnej.

Do możliwych skutków ubocznych antykoncepcji hormonalnej można zaliczyć zaburzenia nastroju, bóle i zawroty głowy, spadek libido, tkliwość piersi czy bóle i zawroty głowy. Antykoncepcja hormonalna może też odpowiadać za trądzik, a poza tym w niektórych przypadkach jej przyjmowanie wiąże się z plamieniami bądź z upławami. Antykoncepcja hormonalna może też zwiększać podatność na stany depresyjne. Możliwe skutki uboczne konkretnego środka hormonalnego są podane w ulotce dołączonej do jego opakowania – należy się zapoznać z jej treścią, zanim zacznie się korzystać z danej metody antykoncepcji hormonalnej.

Rodzaje antykoncepcji hormonalnej oraz ich wady i zalety

Każda z metod antykoncepcji hormonalnej ma swoje wady i zalety – warto je poznać przed wybraniem odpowiedniej dla siebie.

Doustne tabletki antykoncepcyjne dwuskładnikowe

• Zalety: dyskrecja stosowania oraz możliwość „przesuwania” terminu krwawienia. Mogą regulować cykl i zmniejszać objawy napięcia przedmiesiączkowego, a także korzystnie wpływać na kondycję cery (walka z trądzikiem). Ponadto nie przeszkadzają przy współżyciu.
• Wady: skutki uboczne – wpływ tabletek antykoncepcyjnych na organizm nie dotyczy tylko czasowego ograniczenia płodności. Tabletki mogą powodować między innymi nerwowość i huśtawki nastrojów. Zwiększają też ryzyko wystąpienia zakrzepicy. Nie są przeznaczone dla kobiet karmiących piersią i nałogowych palaczek. Nie zapewniają ochrony przed chorobami wenerycznymi. Wymagają codziennego przyjmowania o stałych porach.

Doustne tabletki antykoncepcyjne jednoskładnikowe

• Zalety: mogą być stosowane przez kobiety karmiące piersią oraz w okresie okołomenopauzalnym. Są też bezpieczniejsze dla starszych kobiet palących papierosy. Nie przeszkadzają przy współżyciu.
• Wady: nie chronią przed chorobami wenerycznymi, wymagają wyjątkowej skrupulatności w przyjmowaniu (stałe pory). Mogą się też początkowo wiązać z nieregularnymi plamieniami i krwawieniami, a także zmniejszać libido.

Plastry antykoncepcyjne

• Zalety: zmienia się je raz na tydzień, więc są wygodniejsze w stosowaniu niż tabletki. Omijają przewód pokarmowy, a ich skuteczność nie zmniejsza się przy wymiotach czy biegunce. Poza tym nie przeszkadzają przy współżyciu.
• Wady: nie chronią przed chorobami wenerycznymi, plaster może się odkleić, dyskrecja stosowania jest mniejsza, a możliwe skutki uboczne to między innymi bóle głowy, spadek libido, zmiany nastrojów czy wzrost masy ciała. Cena jest wyższa niż w przypadku pigułek antykoncepcyjnych.

Hormonalne krążki dopochwowe

• Zalety: nie trzeba pamiętać o regularnym stosowaniu tabletek (jednak krążki też trzeba regularnie wymieniać), omijany jest przewód pokarmowy, co ogranicza ogólnoustrojowe skutki antykoncepcji, wahania stężenia hormonów są mniejsze. Skuteczność działania nie spada z powodu wymiotów czy biegunki, a do założenia nie jest potrzebny lekarz.
• Wady: krążek nie chroni przed chorobami wenerycznymi, poza tym może wypaść z pochwy. Krążek może być wyczuwany przy stosunku, a poza tym niektóre kobiety odczuwają go w pochwie. Ta metoda może mieć działania niepożądane, a jej cena jest wyższa niż w przypadku tabletek antykoncepcyjnych.

Zastrzyki antykoncepcyjne

• Zalety: wysoka skuteczność, wygoda (brak konieczności pamiętania o codziennym przyjmowaniu przekłada się na większą swobodę) i dyskrecja stosowania. Jest to metoda jednoskładnikowa, więc odpowiednia dla kobiet w okresie laktacji i kobiet z przeciwwskazaniami do antykoncepcji dwuskładnikowej. Zastrzyk antykoncepcyjny niemal całkiem eliminuje skutki uboczne związane z układem pokarmowym, gdyż hormony omijają przewód pokarmowy. Wymioty i biegunka nie zmniejszają jego skuteczności. Ta metoda nie przeszkadza przy współżyciu.

• Wady: konieczność regularnych wizyt u lekarza 4 razy w roku po nowe zastrzyki (w konkretnym terminie), brak ochrony przed chorobami przenoszonymi drogą płciową, możliwość występowania nieregularnych krwawień, a także inne potencjalne skutki uboczne – w tym wzrost masy ciała, wpływ na gęstość kośćca.

Domaciczne wkładki hormonalne

• Zalety: wysoka skuteczność, wygoda, bezpieczeństwo i dyskrecja stosowania, brak konieczności pamiętania o regularności przyjmowania kolejnych dawek hormonów przez długi czas, odwracalność metody w dowolnym czasie (nie rzutuje na przyszłą płodność), możliwość stosowania przy karmieniu piersią. Wkładka domaciczna może też łagodzić problem obfitych miesiączek i bolesnych krwawień. Nie przeszkadza przy współżyciu.
• Wady: konieczność założenia u ginekologa (zakładanie może powodować dyskomfort). Metoda nie chroni przed chorobami wenerycznymi, a przy tym ma skutki uboczne. Po założeniu mogą występować przez jakiś czas nieregularne krwawienia.

Implanty antykoncepcyjne

• Zalety: bardzo wysoka skuteczność ochrony antykoncepcyjnej, brak konieczności pilnowania regularności przyjmowania kolejnych dawek hormonów przez długi czas, dyskrecja stosowania. Hormony omijają przewód pokarmowy. Z tej metody można korzystać przy karmieniu piersią. Nie przeszkadza przy współżyciu.
• Wady: nie chroni przed chorobami wenerycznymi, jest stosunkowo drogą opcją, założenie i wyjęcie wymaga kontaktu z lekarzem, na skórze może pozostać niewielka blizna. Poza tym metoda nie jest pozbawiona skutków ubocznych.

Antykoncepcja awaryjna

• Zalety: może zminimalizować ryzyko ciąży, gdy dojdzie już do ryzykownego stosunku.
• Wady: nie jest przeznaczona do stosowania jako stała metoda antykoncepcyjna, ma mniejszą skuteczność niż inne hormonalne metody antykoncepcyjne, nie chroni przed chorobami wenerycznymi, wymaga przyjęcia w możliwie najkrótszym czasie od współżycia. Może mieć skutki uboczne.

Czy antykoncepcja hormonalna jest bezpieczna?

Niejednokrotnie pacjentki poszukujące odpowiedniej dla siebie metody antykoncepcyjnej zadają sobie pytanie, czy antykoncepcja hormonalna jest szkodliwa. Warto w tym miejscu podkreślić, że szkodliwy może być każdy lek, jeśli stosuje się go mimo przeciwwskazań. Bardzo ważne jest zatem, by zgłosić się do lekarza przed zastosowaniem wybranej metody antykoncepcji. Dzięki temu specjalista będzie w stanie doradzić lub odradzić daną metodę, jeśli w przypadku konkretnej pacjentki nie byłaby najlepszą opcją.

Wśród przeciwwskazań do stosowania antykoncepcji hormonalnej można wymienić ciążę – jest to bezwzględne przeciwwskazanie wspólne dla wszystkich antykoncepcyjnych preparatów hormonalnych, nie tylko tabletek antykoncepcyjnych. Przeciwwskazania obejmują też zakrzepicę przebytą lub czynną, a także długotrwałe unieruchomienie. Przeciwwskazaniami zawsze są również nadwrażliwość na składniki danego preparatu oraz ciężkie choroby wątroby. Pozostałe przeciwwskazania można znaleźć w ulotce dołączonej do danego hormonalnego produktu antykoncepcyjnego. Mogą się różnić w zależności od wybranej metody.

Żadnych hormonalnych środków antykoncepcyjnych nie należy przyjmować wbrew przeciwwskazaniom. Nawet najmniej szkodliwe tabletki antykoncepcyjne czy inne metody hormonalne stosowane wbrew przeciwwskazaniom lub w sposób niezgodny z zaleceniami mogą być szkodliwe.

Bibliografia:

• ChPL i ulotka ellaOne [dostęp online 09.2023]

• ChPL i ulotka Escapelle [dostęp online 09.2023]

• Grupa Ponton – red: Awramiuk O., Heynemann F., Wawrzeńczyk A., Federacja Na Rzecz Kobiet i Planowania Rodziny, Antykoncepcja w pigułce, Wydanie II Warszawa 2019 [dostęp online 09.2023]

• Zarząd Służby Zdrowia (ang. Health Service Executive) –Dublin Mid-Leinster, Przewodnik po antykoncepcji “czarno na białym”, Contraception – Polish Edition – June 2007 [dostęp online 09.2023]

• Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego dotyczące wskazań i bezpieczeństwa stosowania antykoncepcji hormonalnej oraz wewnątrzmacicznej, Polskie Towarzystwo Ginekologiczne Nr 3/2014, Ginekol Pol. 2014, 85, 234-239

Warto zobaczyć również:

• Metody leczenia depresji: jak wybrać terapię?
• Czy farmaceuta ma możliwość odmówienia wydania tabletki „dzień po”?
• Sytuacje, w których lekarz może nie przepisać tabletki „dzień po”
• Jak antydepresanty działają na organizm i jakie powodują skutki uboczne?
• Antykoncepcja hormonalna: wady, zalety, skuteczność i skutki uboczne
• Jakie są rodzaje depresji?
• Metody antykoncepcji hormonalnej dostępne w Polsce
• Lista najczęstszych chorób i zaburzeń psychicznych
• Dostępne metody antykoncepcji i ich skuteczność
• Jak działa antykoncepcja awaryjna i jak dostać receptę na tabletkę „dzień po”?

Wybierz odpowiednią e-konsultacje

Encyklopedia leków